درس صرف میر

درس نمبر 18: فعل معتل (5)

 
1

خطبہ

2

ابتدائی عبارتیں

3

فصل: معتل العین [اجوف]

[فعلِ ثلاثی مجرد کے باب فَعِلَ يَفْعَلُ سے اجوف واوی]

ہمارا موضوعِ بحث اجوف واوی اور اجوفِ یائی کے بارے میں تھا۔ ثلاثی مجرد کے دو ابواب فَعَلَ یَفْعُلُ اور فَعَلَ یَفعِلُ؛ اجوف واوی اور  اجوفِ یائی کی مثالیں گزر چکی ہیں۔اب ہماری بحث ثلاثی مجرد کے باب فَعِلَ یَفْعَلُ ( علِمَ یَعلَمُ) سے اجوفِ واوی کے بارے میں ہے اس کی مثال الخَوف ہے جس کا معنیٰ ڈرنا ہے۔

فعلِ  ماضی معلوم کی گردان:

 خَافَ، خَافَا، خَافُوا، خَافَتْ، خَافَتَا، خِفْنَ، خِفْتَ، خِفْتُمَا، خِفْتُمْ، خِفْتِ، خِفْتُنَّ، خِفْتُ، خِفْتَا۔

 خَافَ کی تعلیل:

خَافَ اصل میں خَوِفَ تھا،اعلال کے  قاعدے کے مطابق واو متحرّک ہے اور اس کا ما قبل مفتوح ہے لہذا واو کو الف میں تبدیل کر دیں گے تو خَافَ بن جائے گا۔ 

خِفْنَ کی تعلیل:

یہ اصل میں  خَوِفْنَ تھا۔ واو پر کسرہ ثقیل ہے۔ اس کے ما قبل کی حرکت کو سلب کرنے کے بعد واو کی حرکت نقل کر کے ما قبل (خاء) کو دے دی اور واو التقائے ساکِنَین کی وجہ سے گرگئی تو خِفنَ ہوگیا۔

تذکّر: یہاں اس بات کی وضاحت ضروری ہے کہ اس مقام میں  باب  کی بناء کو مدّ نظر رکھا گیا ہے اس لئے کہ اس کی اصل فَعِلَ (خَوِفَ) ہے۔ لہذا فاءُ الفعل کو مکسور کیا گیا ہے۔ نہ یہ کہ محذوف پر دلالت کی وجہ سے کسرہ دیا گیا ہے۔

مضارع معلوم کی گردان:

 يَخَافُ، يَخَافَانِ، يَخَافُونَ، تَخَافُ، تَخَافَانِ، يَخَفْنَ، تَخَافُ، تَخَافَانِ، تَخَافُونَ، تَخَافِينَ، تَخَافَانِ، تَخَفْنَ، أَخَافُ، نَخَافُ۔

 يَخَافُ کی تعلیل:

يَخَافُ اصل میں  یَفعَلُ کے وزن پر یَخوَفُ تھا۔ واو حرف علت متحرک، ما قبل حرف صحیح ساکن، واو کے فتحہ کو نقل کر کے ما قبل حرف صحیح (خاء) کو دے دیا تو یَخَوفُ بن گیا اور چونکہ واو مقام حرکت میں تھی اور اس کا ما قبل اب مفتوح ہو گیا تو وہ واو الف میں تبدیل ہو گئی تو  يَخَافُ بن گیا۔

فعلِ ماضی مجہول کی گردان:

خِیفَ مِنْهُ، خِیفَ مِنْهُمَا، خِیفَ مِنْهُمْ، خِیفَ مِنْهَا، خِیفَ مِنْهُمَا، خِیفَ مِنْهُنَّ، خِیفَ مِنْكَ، خِیفَ مِنْكُمَا، خِیفَ مِنْكُمْ، خِیفَ مِنْكِ، خِیفَ مِنْكُمَا، خِیفَ مِنْكُنَّ، خِیفَ مِنّی، خِیفَ مِنّّا۔

خِیفَ کی تعلیل:

اس کی تعلیل عبارت کی تطبیق میں بیان کردی جائے گی اِن شاءَ اللہُ تعالیٰ۔

4

تطبیق: معتل العین [اجوف]

"اصل خيفَ خُوِفَ بود كسره بر واو ثقيل بود به ماقبل دادند بعد از سلب حركت ماقبل ، واو را به مناسبت كسره ماقبل ، قلب به ياء كردند خيف شد"

خِیفَ کی تعلیل:

مصنّف فرماتے ہیں کہ خِیفَ اصل میں خُوِفَ تھا۔ واو پر کسرہ ثقیل تھا لہذا واو کے ما قبل حرف (خاء)  کی حرکت خذف کرنے کے بعد واو کی حرکت خاء کو دے دی اور واو  کو کسرۂ  ماقبل کی مناسبت سے یاء میں تبدیل کر دیا تو  خِیفَ بن گیا۔

مستقبل مجهول : يُخٰافُ مِنْهُ تا آخر۔

  فعل مضارع  مجہول کی گردان:

 یُخافُ مِنْهُ، یُخافُ مِنْهُمَا، یُخافُ مِنْهُمْ، یُخافُ مِنْهَا، یُخافُ مِنْهُمَا، یُخافُ مِنْهُنَّ، یُخافُ مِنْكَ، یُخافُ مِنْكُمَا، یُخافُ مِنْكُمْ، یُخافُ مِنْكِ، یُخافُ مِنْكُمَا، یُخافُ مِنْكُنَّ، یُخافُ مِنّی، یُخافُ مِنّا۔

امر حاضر : خَفْ خٰافٰا خٰافُوا خٰافِى خٰافٰا خَفْنَ۔

فعل امر حاضر معلوم کی گردان:

 خَفْ، خٰافٰا، خٰافُوا، خٰافِى، خٰافٰا، خَفْنَ۔

"امر غايب : لِيَخَفْ نهى : لٰا يَخَفْ. نون تأكيد ثقيله و خفيفه بر آن قياس بُوَد كه گذشت"

اس کا امر غائب لِیَخَف؛ فعل نہی : لٰا يَخَفْ۔نون تاکید ثقیلہ اور خفیفہ گزشتہ قاعدے کے مطابق  ہیں۔

"بدانكه اجوف از اين سه باب اصول آمده است"

جان لیں کہ اجوف ثلاثی مجرد کے مذکورہ تین اصلی ابواب سے آیا ہے جو کہ تینوں اصول کہلاتے ہیں۔

"واسم فاعل از بٰاعَ يَبيعُ بٰائعٌ ، بٰائعٰانِ بٰائعُونَ تا آخر به طريق قائِلٌ"

اسم فاعل کی گردان:

ثلاثی مجرد کےباب فَعَلَ یَفعِلُ: باعَ یَبِیعُ سے اسم فاعل کی گردان اس  طرح ہوگی: 

بٰائعٌ ، بٰائعٰانِ، بٰائعُونَ تا آخر۔

اسم مفعول : مَبيعٌ مَبيعٰانِ مَبيعُونَ تا آخر۔

اسم  مفعول  کی گردان:

ثلاثی مجرد کےباب فَعَلَ یَفعِلُ: باعَ یَبِیعُ سے اسم مفعول  کی گردان اس  طرح ہوگی:

 مَبيعٌ، مَبيعٰانِ، مَبيعُونَ تا آخر۔

"اصل مَبيعٌ مَبْيوُعٌ بود ضمّه بر ياء ثقيل بود به ماقبل دادند پيش بعضى ياء افتاد مَبُوع شد واو را قلب به ياء كردند و ماقبل ياء را مكسور كردند تا مشتبه نشود به اجوف واوى پس مَبيعٌ شد بر وزن مفيل و پيش بعضى واو زايد افتاد ضمّه باء را بدل به كسره كردند مَبِيعٌ شد بر وزن مَفِعْلٌ"

مَبيعٌ کی تعلیل:

یہ اصل میں مَبْيوُعٌ تھا یاء پر ضمہ ثقیل تھا اِس لئے اُسے ما قبل کی طرف منتقل کر دیا بعض کے نزدیک یاء گر ی ہے تو مَبُوع ہوجائے گا اور واو کو الف میں تبدیل کیاتاکہ اجوفِ واوی کے ساتھ مُشتبہ نہ ہوجائے لہذا مفيل کے وزن پر  مَبيعٌ ہوگیا البتہ بعض علمائے صرف کے نزدیک واوِ زائدہ حذف ہوجاتی ہے اور باء کے ضمہ کو کسرہ میں تبدیل کیا تو مَفِعْلٌ کے وزن پر مَبِيعٌ ہوگیا۔

وَ صَلَّی اللَهُ عَلیٰ سَیَِدِنا مُحَمَّدٍ وَ آل مُحَمَّدٍ۔

اصل بيعَ بُيِعَ بود كسره بر ياء ثقيل بود به ماقبل دادند بعد از سلب حركت ماقبل بيعَ شد و در بِعْنَ تا آخر ياء به التقاىِ ساكنين بيفتاد و صورت معلوم و مجهول و امر يكسان بود و در اصل مختلف ، اصل بِعْنَ معلوم بَيَعْنَ و اصل بِعْنَ مجهول بُيِعْنَ و اصل بِعْنَ امر اِبْيِعْنَ بوده است.

مستقبل مجهول : يُبٰاعُ يُبٰاعٰانِ يُبٰاعُونَ تا آخر ، و در يُبَعْنَ و تُبَعْنَ الف به التقاىِ ساكنين بيفتاد بر قياس يُقال.

اجوف وٰاوى از باب فَعِلَ يَفْعَلُ «الخَوْف : ترسيدن».

ماضى معلوم : خٰافَ خٰافٰا خٰافُوا خٰافَتْ خٰافَتٰا خِفْنَ تا آخر. اصل خٰاف خَوِفَ بود واو حرف علّه متحرك ماقبلش مفتوح قلب به الف كردند خٰافَ شد و همچنين است حال تا خِفْنَ. و اصل خِفْنَ خَوِفْنَ بود كسره بر واو ثقيل بود به ماقبل دادند بعد از سلب حركت ماقبل واو به التقاىِ ساكنين بيفتاد خِفْنَ شد و در اين موضع بناء باب را رعايت كردند كه اصلش فَعِلَ است نه دلالت بر محذوف چنانكه در قُلْنَ كردند.

مستقبل معلوم : يَخٰافُ يَخٰافٰانِ يَخٰافُونَ تا آخر. اصل يَخٰافُ يَخْوَفُ بود واو حرف علّه متحرك ، ما قبلش حرف صحيح و ساكن ، فتحه واو را به ماقبل دادند واو در موضع حركتِ ماقبل مفتوح را قلب به الف كردند يَخٰافُ شد.

ماضى مجهول : خِيفَ مِنْهُ خِيفَ مِنْهُمٰا خِيفَ مِنْهُمْ خِيفَ مِنْهٰا خِيفَ مِنْهُمٰا خِيفَ مِنْهُنَّ خِيفَ مِنْكَ خِيفَ مِنْكُمٰا خيفَ مِنْكُمْ خيفَ مِنْكِ خيفَ مِنْكُمٰا خيفَ مِنْكُنَّ خيفَ مِنّى خيف مِنّا. اصل خيفَ خُوِفَ بود كسره بر واو ثقيل بود به ماقبل دادند بعد از سلب حركت

ماقبل ، واو را به مناسبت كسره ماقبل ، قلب به ياء كردند خيف شد.

مستقبل مجهول : يُخٰافُ مِنْهُ تا آخر. امر حاضر : خَفْ خٰافٰا خٰافُوا خٰافِى خٰافٰا خَفْنَ. امر غايب : لِيَخَفْ نهى : لٰا يَخَفْ. نون تأكيد ثقيله و خفيفه بر آن قياس بُوَد كه گذشت.

بدانكه اجوف از اين سه باب اصول آمده است واسم فاعل از بٰاعَ يَبيعُ بٰائعٌ ، بٰائعٰانِ بٰائعُونَ تا آخر به طريق قائِلٌ. اسم مفعول : مَبيعٌ مَبيعٰانِ مَبيعُونَ تا آخر.

اصل مَبيعٌ مَبْيوُعٌ بود ضمّه بر ياء ثقيل بود به ماقبل دادند پيش بعضى ياء افتاد مَبُوع شد واو را قلب به ياء كردند و ماقبل ياء را مكسور كردند تا مشتبه نشود به اجوف واوى پس مَبيعٌ شد بر وزن مفيل و پيش بعضى واو زايد افتاد ضمّه باء را بدل به كسره كردند مَبِيعٌ شد بر وزن مَفِعْلٌ.

اسم فاعل از خٰافَ يَخٰافُ خٰائفٌ خائفٰانِ خٰائفُونَ خٰائفَةٌ خٰائفَتٰانِ خٰائفٰاتٌ و خَوٰائِفُ اعلالش به طريق اعلال قائل است اسم مفعول مَخُوفٌ تا آخر بر قياس مَقُولٌ.

ناقص وٰاوى (١) (٢) از باب فَعَلَ يَفْعُلُ «الدُّعٰاء و الدَّعْوَة : خواندن».

____________________________

(١) ماضى و مضارع مجهول ناقص واوى همچون ماضى و مضارع مجهول ناقص يايى صرف مى شود ، و صرف ماضى معلوم مكسور العين و مضارع معلوم مفتوح العين ناقص واوى نيز همانند صرف ماضى و مضارع مجهول ناقص يايى است دقّت شود.

(٢) نسكو واو اشاره است به ناقص واوى كه از سه باب آمده است اوّل از باب نَصَرَ يَنْصُرُ چون دعا يدعو دوّم از باب عَلِمَ يَعْلَمُ چون رَضِىَ يرضى سيّم از باب شرف يشرف چون رخو يرخو.